A nueva grafía de l'aragonés, Biquipedia y l'Academia d l'Aragonés

Conscientment, hei preferiu dixar pasar bells días antis de charrar en iste blog d'a nueva grafía de l'aragonés que aprebó l'Academia de l'Aragonés y d'as suyas consecuencias ta los que treballamos en a Biquipedia.

Sin d'embargo, muitos d'os lectors d'iste blog no en conoixen cosa u en conoixen bien poqueta, de l'aragonés, asinas que cal prencipiar por explicar cuala cosa ye, a nuestra luenga, y cuala ye a suya situación en l'actualidat.

L'aragonés ye una luenga romanica, mesmo que as nuestras luenga mugants: o catalán á l'este, l'occitán á o norte y o castellán á l'ueste y á o sud. Sin d'embargo, tien una particularidat especial, que la esferencia d'atras luengas romances: o suyo substrato vasco, en estar en contacto historicament á l'ueste con ista luenga y, seguntes bellas teorías, estar mesmo a luenga vasca u belatra luenga amanata á ista a luenga propia d'os nuestros debantpasatos. Ixo fa que bellas construccions lingüisticas sigan prou amanatas á o vasco, u mesmo bellas d'as palabras d'a nuestra luenga en tengan ixe orichen. Cal parar cuenta que tien influyencias d'as atras luengas mugants, y tien á-saber-las d'orichen occitan, en estar muitos d'os nuestros debantpasatos d'orichen occitán y en estar ista a luenga que els charraban.

Historicament, l'aragonés, u millor dito a luenga que os lingüistas denominan navarroaragonés, d'a quala l'aragonés en ye nomás un repui, estió en os alazetz una luenga de cultura y de prestichio, dica que en o sieglo XV plegoron á la cadiera reyal d'Aragón reis d'orichen forano y castellanoparlants, que estioron qui prencipioron a labor d'a suya minorización. En adibir-se á Castiella la Corona d'Aragón, y més encara luego d'o golpe d'estato cuentra as institucions aragonesas que fació o rei Felipe II de Castiella, a presión sobre a luenga s'incrementó, dica plegar o sieglo XX con a suya carga politica de castellanización y presión sobre os fablants d'aragonés, negando mesmo a existencia d'a luenga y fendo que os suyos fablants tenesen vergüenya de charrar-lo. A Guerra Cevil y a despoblación d'as montanyas, chunto con a politica d'entibos d'a Dictadura que espulló muitos d'os lugars á on a nuestra luenga se charraba, estioron a puntilla ta l'aragonés, que en os anyos 1970 yera una luenga quasi amortata, charrada nomás que por bels mils de presonas en as altas vals perinencas, y quasi totas con muitas anyadas dencima, sin transmisión cheneracional á os suyos fillos que ya no vivivan en os suyos lugars sino en as grans capitals, aragonesas u foranas.

En ixas condicions, sin d'embargo, mientras d'a dita Transición Democratica, estioron muitos os aragoneses que prenioron consciencia d'a existencia d'ixa luenga y prencipioron una luita ta la suya recuperación, dignificación y difusión. Ixe movimiento cultural d'os ditos "neofablants", en no estar en reyalidat fablants patrimonials d'a luenga, estió l'alazet d'o I Congreso de l'Aragonés, que se celebró en 1987 en a ciudat de Uesca, y á on s'apreboron as primeras normas ortograficas de l'aragonés, que por ixo se lis diz "normas de Uesca". En ixas envueltas, as chents que parteciporon en o Congreso apreboron una ortografía menima y semplificadora de raso: os rasgos mas peculiars son la reducción d'o fonema que en quasi todas as luengas romances se representa con C u con Z á una solenca forma escrita con Z, a supresión de raso d'a letra H, y a representación d'o sonito B/V nomás que con a letra B. Ye o suenio de cualsiquier estudeyant, no bi ha garra posibilidad d'error en as trazas d'escrebir... Paratz cuenta, sin d'embargo, as dificultatz que suposa ista normativa ta l'adaptación de neolochismos, uno d'os mecanismos habituals de todas as luengas en o dito rechistro culto d'a luenga.

Bellas presonas creyoron grafías alternativas, estando a mas estendillata a grafía creyata por la Sociedat de Lingüistica Aragonesa, a dita "grafía SLA". Pero ista grafía, muito menos estendillata, teneba á mas o problema de buscar un calco d'as solucions ortograficas catalanas y d'estar una grafía que plegaba mesmo á negar a unidat d'a luenga aragonesa.

A tot ixo, os poder politicos, espanyols u aragoneses, como se diz en castellán, "ni estaban ni se les esperaba". A luenga aragonesa yera de facto una luenga alegal y os suyos fablants no teneban reconoixito dengún dreito á o suyo emplego y menos encara á la suya almostranza, encara que a clase politica castellanofablant prou que feba á-saber-las promesas... Una situación que contina dica ayere mesmo, que no estió dica finals de 2009 quan s'aprebó a Lei de Luengas d'Aragón que contempla uns dreitos menimos ta os fablants d'aragonés...

Sin d'embargo, ixe estió tamién o momento d'a gran creixencia d'Internet, y l'aragonés, alegal y quasi amortato, prenió o suyo puesto en o rete, con á-saber-las pachinas escritas en aragonés, encara que muitas con solucions graficas muit discordants, en no haber-ie garra norma ortografica definita. D'entre istas pachinas, cal destacar a pachina que ye a gran pachina de l'aragonés en o rete: a Biquipedia en aragonés.

En a Biquipedia, un chicot grupet de presonas (en a suya mayor parte neofablants, como yo mesmo) en forma altruista y voluntaria, creyoron un espacio de gran importancia ta l'esdevenidero de l'aragonés, un espacio á on charrar de fesica, de matematicas, de cheografía, de politica u d'historia, d'Aragón u forana. Creyoron a primera enciclopedia escrita en aragonés dende a Edat Meya, y á mas librement accesible á totz en o rete. Creyoron á mas una enciclopedia con prous articlos, estando una d'as comunidatz mas productivas de tot o mundo wikipedico, con una presencia en numero d'articlos, en qualidat y en quantitat muit superior á la d'una chicota luenga quasi amortata con 10.000 fablants, alto u baixo. Fendo contimparanzas con atras luengas se veye prou platero: mesma presencia en numero d'articlos que o belarruso, con 7-8 milions de fablants, u que l'occitán, con 2 milions. Debantando á luengas como l'afrikaans, con 1,5 milions, y doblando a luengas como l'rlandés, con 1,6 milions, u l'armenio, con 7 milions. Agora mesmo ocupa o puesto numero 70 entre todas a luengas, seguntes a clasificación oficial.

A sociedat cevil aragonesa y os fablants d'aragonés facioron o manifiesto de Chuntos por l'aragonés, que remató en a convocatoria d'un II Congreso de l'Aragonés, que esleyó d'entre os partecipants á los miembros de l'Academia de l'Aragonés. Ye un organismo que replega á fablants patrimonials y á neofablants, y a prous elementos d'a sociedat aragonesfablant, y que prencipió una discusión sobre as normas graficas de l'aragonés, rematando con a publicación d'una propuesta provisional, encara que estará pronto definitiva, alto u baixo con a mesma normativa. Ye important de parar cuenta en que ye un treballo feito sin incherencia politica, por os fablants d'a luenga y por as presonas que s'intresan por l'aragonés.

En a Biquipedia se fació una votación en a quala, por unanimidat, s'aprebó d'emplegar a nueva normativa dende o mesmo momento en que aparixiese, y asinas se fació. O primer treballo ye marcar totz os articlos que ya yeran escritos en as normas graficas de 1987 y dimpués cal fer un luengo treballo de revisar cadagún d'os articlos t'adequar-lo á la nueva grafía, á mas de fer muitos cambeos no vesibles ta os usuarios en pachinas complementarias: categorías, plantillas, pachinas d'aduya, etc. Cal parar cuenta que en a Biquipedia ye á on se fa a primera aplicación masiva d'a nueva grafía, en a pachina que ye á más a mas vesitata en aragonés en o rete. Asinas, no cal decir que ye un treballo que, encara que femos nomás os colaboradors habituals d'o procheuto, ye sota a vichilancia de bells miembros de l'Academia, que á ormino fan sucherencias prou que sí intresants, y que iste experimento sirve ta mostar as posibilidatz d'a nuestra luenga y tamién as capacidatz de treballo d'a nuestra comunidat. Cal que contine ista colaboración, que ufre prous perspectivas de desembolique en l'esdevenidero ta la nuestra luenga. Y cal decir tamién que cal parar cuenta de cuala ye dica agora a solenca aduya que se mos fa dende difuera d'o nuestro mundo lingüistico: qui la fa ye Amical Viquipèdia, l'asociación ta promover o prochecto chirmán en luenga catalana, a Viquipèdia en catalán.

Agora ye asinas o momento important: si charras aragonés, u si creyes que cal una enciclopedia libre en a nuestra luenga como alazet d'os materials que s'emplegarán ta una almostranza en aragonés, agora ye o momento de colaborar, cualsiquier aduya será biemplegata.

Ta ilustrar ista dentrada, he esleyito un vidio prou intresant, que se puet trobar en YouTube, y á on s'explica alto u baixo a situación de l'aragonés. Fa prou goyo ta un colaborador d'a Biquipedia y d'o suyo prochecto chirmán o Biquizionario de veyer que, quan se presenta a renaixencia de l'aragonés en o rete, as primeras pachinas web que hi amanixen son a Biquipedia i o Biquizionario. A nueit de que charra o vidio ya remató, que agora ya se veye a luz... "sin de vergonya por charrar ista fabla ... charra-me, charra, mesacha, charra-me, charra, mesache".